فهرست مطالب
در دنیای امروز، برنامه‌نویسی به یکی از مهارت‌های کلیدی برای ورود به بازار کار و توسعه پروژه‌های گوناگون تبدیل شده است. چه به‌عنوان یک علاقه‌مند تازه‌کار و چه به‌عنوان یک برنامه‌نویس حرفه‌ای، آشنایی با اصطلاحات متداول و مفاهیم اساسی این حوزه به شما کمک می‌کند تا بهتر درک کنید که در پس پرده هر زبان و هر برنامه کامپیوتری چه می‌گذرد. یادگیری این اصطلاحات نه‌تنها دانش فنی شما را افزایش می‌دهد، بلکه باعث می‌شود هنگام مطالعهٔ مستندات، کتاب‌ها و منابع آموزشی مختلف، سریع‌تر و راحت‌تر پیش بروید.
در این مقاله، سعی کرده‌ایم مجموعه‌ای از مهم‌ترین و رایج‌ترین اصطلاحات را در قالب یک لیست جامع گردآوری کنیم. برای ساختاردهی بهتر، این اصطلاحات را در بخش‌های پایه و مقدماتی، تخصصی و پیشرفته، و همچنین در قالب بعضی زبان‌های پرکاربرد چون اسکرچ، پایتون، جاوا و سی‌شارپ ارائه داده‌ایم. با آکادمی یاسان همراه باشید تا در دنیای جذاب اصطلاحات برنامه‌نویسی غوطه‌ور شویم.
اصطلاحات برنامه‌نویسی پایه و مقدماتی
برنامه‌نویسی، همان فرایند نوشتن دستورالعمل برای کامپیوتر است تا کاری را به‌صورت خودکار انجام دهد. برای شروع بهتر است با مفاهیم پایه‌ای آشنا شویم که در بیشتر زبان‌های برنامه‌نویسی مشترک هستند:
- متغیر (Variable)
متغیر محل ذخیره موقتی داده‌هاست. در هر زبان برنامه‌نویسی می‌توانید مقادیری مانند عدد، رشته متنی و سایر انواع داده را در متغیرها نگهداری کنید. هر متغیر دارای نام و نوع داده است. به‌عنوان مثال در یک زبان strongly typed مثل جاوا، باید پیش از استفاده از متغیر نوع آن را مشخص کنید (int، String و غیره). - ثابت (Constant)
ثابت نیز مانند متغیر محلی برای ذخیره داده است، اما مقدار آن در طول اجرای برنامه تغییر نمی‌کند. استفاده از ثابت‌ها هنگامی مفید است که مقدار مشخصی را به‌صورت تکراری در قسمت‌های مختلف برنامه نیاز داشته باشید، اما نمی‌خواهید به‌صورت اتفاقی یا عمدی تغییر کند. - عملگر (Operator)
عملگرها نشانه‌هایی هستند که اعمال ریاضی، منطقی یا مقایسه‌ای را روی عملوندها انجام می‌دهند. برای مثال، عملگر + برای جمع، عملگر – برای تفریق و عملگر == برای مقایسهٔ مساوی بودن دو مقدار به کار می‌روند. - تابع (Function) یا متد (Method)
تابع یا متد بلوکی از کد است که کار خاصی را انجام می‌دهد و در صورت نیاز می‌توانید آن را بارها فراخوانی (Call) کنید. این ساختار باعث کاهش تکرار کد و تمیز بودن آن می‌شود و نگهداری و توسعهٔ پروژه را ساده‌تر می‌کند. - حلقه (Loop)
حلقه‌ها برای اجرای مکرر بخشی از کد تا زمانی که شرطی برقرار باشد استفاده می‌شوند. دستوراتی مانند for، while و do-while بسته به زبان برنامه‌نویسی، پیاده‌سازی می‌شوند و هرکدام امکانات خاصی دارند. - شرط (Condition)
ساختارهای کنترلی مانند if و switch تعیین می‌کنند که در صورت برقرار بودن یک شرط، چه بخشی از کد اجرا شود. این ابزارها یکی از ستون‌های اصلی منطق برنامه‌نویسی هستند تا بتوانید تصمیم‌گیری‌های مختلف را در برنامه اعمال کنید. - آرایه (Array)
آرایه ساختاری برای نگهداری مجموعه‌ای از داده‌هاست. مثلاً اگر بخواهید ۱۰ عدد صحیح را در یک متغیر داشته باشید، بهتر است از آرایه استفاده کنید که امکان دسترسی به هر عنصر از طریق اندیس را فراهم می‌کند. - شیء (Object)
مفهوم شیء در برنامه‌نویسی شیءگرا اهمیت زیادی دارد. یک شیء، نمونه‌ای (Instance) از یک کلاس (Class) است که شامل ویژگی‌ها (ویژگی یا Property) و رفتارها (متد) می‌شود. با استفاده از شیءگرایی می‌توان نرم‌افزارها را سازمان‌یافته‌تر و قابل‌توسعه‌تر طراحی کرد.
آشنایی با این مفاهیم پایه، گام نخست ورود به دنیای برنامه‌نویسی است. حتی اگر زبانی مانند پایتون یا جاوا را انتخاب کنید، درک این اصول ساختاری به شما کمک می‌کند تا یادگیری سریع‌تر و مؤثرتری داشته باشید.
اصطلاحات برنامه‌نویسی تخصصی و پیشرفته
با گذر از مفاهیم اولیه، در سطوح تخصصی‌تر برنامه‌نویسی اصطلاحاتی مطرح می‌شود که دانستن آن‌ها برای درک عمیق‌تر از زبان و معماری نرم‌افزارها ضروری است:
- نخ (Thread) و همزمانی (Concurrency)
وقتی یک برنامه به‌صورت همزمان چند کار را انجام می‌دهد، در واقع از نخ‌ها (Threads) استفاده می‌کند. همزمانی یا Concurrency اشاره به توانایی اجرای موازی چند بخش از کد دارد که در برنامه‌های بزرگ و پردازش‌های سنگین اهمیت بالایی دارد. - مدیریت حافظه (Memory Management)
مدیریت حافظه فرایندی است که طی آن، برنامه یا سیستم به نحوی منابع حافظه را به متغیرها و داده‌ها اختصاص می‌دهد و پس از اتمام کار، آن‌ها را آزاد می‌کند. زبان‌هایی چون C یا C++ نیاز به مدیریت دستی حافظه دارند، اما زبان‌های مدرن‌تر مانند جاوا، پایتون یا سی‌شارپ اغلب دارای یک Garbage Collector هستند که این کار را به‌صورت خودکار انجام می‌دهد. - الگوهای طراحی (Design Patterns)
الگوهای طراحی راهکارهای آماده‌ای هستند که در موقعیت‌های متداول در توسعهٔ نرم‌افزار به کار می‌روند. به‌عنوان نمونه، Singleton، Factory و Observer از معروف‌ترین الگوهای طراحی نرم‌افزار محسوب می‌شوند. - برنامه‌نویسی هم‌روند (Asynchronous Programming)
در توسعهٔ وب یا اپلیکیشن‌هایی که با درخواست‌های متعدد کار می‌کنند، حالت هم‌روند یا Asynchronous اهمیت زیادی دارد. این روش به شما اجازه می‌دهد تا بدون مسدود کردن جریان اصلی برنامه، درخواست‌های طولانی یا پردازش‌های زمان‌بر را مدیریت کنید. - API و وب‌سرویس (Web Service)
API رابطی برای ارتباط نرم‌افزارهای مختلف با یکدیگر است. وب‌سرویس‌ها نیز نوعی API هستند که از طریق شبکه قابل‌دسترسی‌اند و فرمت‌های متداول مثل JSON یا XML برای تبادل داده استفاده می‌کنند.
با تسلط بر این مفاهیم می‌توانید پروژه‌های حرفه‌ای و با مقیاس بالا را آسان‌تر اداره کنید و ساختارهای بهینه‌تری در نرم‌افزارهای خود پیاده‌سازی نمایید.
اصطلاحات برنامه‌نویسی اسکرچ
اسکرچ (Scratch) یک زبان برنامه‌نویسی آموزشی است که توسط MIT طراحی شده و مخصوص آموزش مفاهیم اولیه به کودکان و نوجوانان است. در این زبان، دستورات به‌صورت بلوک‌های رنگی وجود دارند و شما می‌توانید با کشیدن و رها کردن آن‌ها، منطق اصلی یک برنامه را شکل دهید. در اینجا برخی از اصطلاحات رایج در اسکرچ را مرور می‌کنیم:
- بلوک (Block)
هر بلوک در اسکرچ یک دستور است، مانند حرکت، پخش صدا یا تغییر ظاهر.
- موجودیت یا شخصیت (Sprite)
همان شخصیت‌های انیمیشنی هستند که دستورات را روی آن‌ها اعمال می‌کنید. برای مثال، گربه معروف اسکرچ.
- صحنه (Stage)
صحنه فضایی است که شخصیت‌ها در آن قرار می‌گیرند و داستان یا بازی شما در آن به نمایش درمی‌آید.
- اسکریپت (Script)
مجموعه‌ای از بلوک‌ها که به ترتیب خاصی چیده شده‌اند تا یک بخش از منطق برنامه را پیاده کنند.
- رویداد (Event)
در اسکرچ، بسیاری از دستورات با وقوع یک رویداد فعال می‌شوند. مثلاً وقتی کاربر روی پرچم کلیک می‌کند یا کلید خاصی از صفحه‌کلید فشار داده می‌شود.
اسکرچ به دلیل سادگی ظاهری و جذابیت بصری، برای شروع یادگیری کودکان بسیار مفید است و آنان را با مفاهیم پایه نظیر توالی دستورات و شرط‌ها آشنا می‌کند. برای اطلاع از شرایط دوره آموزشی اسکرچ در اکادمی یاسان به صفحه دوره اسکرچ مراجعه نمایید.
اصطلاحات برنامه‌نویسی پایتون
پایتون یکی از پرکاربردترین زبان‌های برنامه‌نویسی در حوزه‌های گوناگون است. سینتکس ساده، کتابخانه‌های غنی و جامعهٔ کاربری فعال از مزایای اصلی آن محسوب می‌شوند. برخی از اصطلاحات مهم در پایتون عبارت‌اند از:
- ماژول (Module)
هر فایل پایتون می‌تواند یک ماژول تلقی شود. ماژول‌ها مجموعه‌ای از توابع، کلاس‌ها و متغیرهایی هستند که می‌توان آن‌ها را در فایل‌های دیگر نیز وارد (import) کرد. - بسته (Package)
بسته‌ها از چند ماژول مرتبط تشکیل شده‌اند که ساختاری منظم‌تر و سازمان‌یافته‌تر را برای پروژه‌های بزرگ فراهم می‌کنند. پایتون از ساختار پوشه‌ای برای مدیریت بسته‌ها استفاده می‌کند و وجود فایل __init__.py در هر پوشه، آن را به یک بسته تبدیل می‌کند. - لیست (List)
لیست در پایتون معادل آرایه در بسیاری از زبان‌ها است، با این تفاوت که می‌تواند انواع مختلف داده را در خود نگهداری کند. علاوه بر این، لیست در پایتون پویا است و به‌آسانی می‌توانید عناصر جدید را اضافه یا حذف کنید. - دیکشنری (Dictionary)
دیکشنری ساختاری از نوع کلید-مقدار است که برای ذخیره و بازیابی سریع داده‌ها بر اساس کلید منحصربه‌فرد به کار می‌رود. این ساختار شباهت زیادی به نوع Map در زبان‌های دیگر دارد. - Decorator
دکوراتور در پایتون تابعی است که یک تابع دیگر را دریافت و آن را تغییر می‌دهد، بدون اینکه نیاز باشد تابع اصلی را دستکاری کنیم. این قابلیت یکی از ویژگی‌های قدرتمند و جذاب در پایتون است که برای امور مختلفی مانند اعتبارسنجی، کش کردن و موارد مشابه استفاده می‌شود. - Virtual Environment
در پروژه‌های پایتون، گاهی نیاز داریم نسخه‌ها و وابستگی‌های مختلف را برای پروژه‌های مختلف مدیریت کنیم. Virtual Environment به ما امکان می‌دهد یک محیط جداگانهٔ پکیج‌ها برای هر پروژه داشته باشیم و از تداخل کتابخانه‌ها جلوگیری کنیم.
پایتون با توجه به خوانایی بالا و جامعه‌ای فعال، گزینه‌ای عالی برای یادگیری اصول برنامه‌نویسی و توسعهٔ پروژه‌های پیشرفته است. برای اطلاع از شرایط دوره آموزشی پایتون در اکادمی یاسان به صفحه دوره پایتون مراجعه نمایید.
اصطلاحات برنامه‌نویسی جاوا
جاوا یکی از زبان‌های قدیمی اما هنوز پراستفاده است که در حوزه‌های وب، اندروید و نرم‌افزارهای شرکتی کاربرد گسترده‌ای دارد. برخی از مفاهیم مهم جاوا شامل موارد زیر است:
- JVM (Java Virtual Machine)
ماشین مجازی جاوا که کد بایت‌کد (Bytecode) تولید شده توسط کامپایلر جاوا را اجرا می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود که برنامه‌های نوشته‌شده به زبان جاوا، روی سیستم‌عامل‌های مختلف قابل اجرا باشند. - JDK (Java Development Kit)
مجموعه‌ای از ابزارها برای توسعه برنامه‌های جاواست که شامل کامپایلر جاوا (javac)، ابزار دیباگ، و فایل‌های اجرایی مختلف است. - Garbage Collector
جاوا یک سیستم مدیریت حافظهٔ خودکار دارد که داده‌های غیرقابل‌دسترسی را جمع‌آوری کرده و حافظه را آزاد می‌کند. این فرایند به‌صورت خودکار و دوره‌ای توسط Garbage Collector انجام می‌شود. - Class و Interface
در جاوا، کلاس‌ها ساختار اصلی برای تعریف اشیا و رفتار آن‌ها هستند. اینترفیس‌ها نیز مجموعه‌ای از متدهای تعریف‌شده (بدون پیاده‌سازی) را در اختیار کلاس‌ها قرار می‌دهند و کلاس‌ها می‌توانند این متدها را پیاده‌سازی کنند. - Overloading و Overriding
در جاوا، Overloading یعنی چند تابع با یک نام اما پارامترهای متفاوت داشته باشیم. Overriding یعنی در کلاس فرزند، متدی با امضای همان متد کلاس والد را بازنویسی کنیم تا رفتار متفاوتی ارائه دهد. - Exception Handling
مدیریت استثناها در جاوا با ساختار try-catch-finally انجام می‌شود. این مکانیزم کمک می‌کند تا در صورت بروز خطا در زمان اجرا، برنامه از رفتار غیرمنتظره جلوگیری کرده و به شیوه‌ای کنترل‌شده واکنش نشان دهد.
اگر در حوزهٔ اپلیکیشن‌های سازمانی یا توسعه اندروید فعالیت می‌کنید، یادگیری دقیق‌تر مفاهیم جاوا برایتان بسیار مفید خواهد بود.
اصطلاحات برنامه‌نویسی سی‌شارپ
سی‌شارپ (C#) یک زبان شیءگرای مدرن است که توسط مایکروسافت معرفی شده و عمدتاً روی پلتفرم دات‌نت (DotNet) استفاده می‌شود. در ادامه به چند اصطلاح کلیدی در این زبان اشاره می‌کنیم:
- CLR (Common Language Runtime)
مشابه ماشین مجازی در جاوا، CLR بستری است که کد زبان‌های مختلف دات‌نت (مانند سی‌شارپ، VB.NET و F#) را اجرا می‌کند. کد سی‌شارپ ابتدا به زبان میانی (MSIL یا CIL) کامپایل می‌شود و سپس در CLR اجرا می‌گردد. - Assembly
فایل‌های اجرایی یا کتابخانه‌های دات‌نت (با پسوند .exe یا .dll) در قالب اسمبلی ارائه می‌شوند. هر اسمبلی حاوی کد میانی و متادیتای مربوط به آن است و امکان بارگذاری آن در زمان اجرا وجود دارد. - Namespace
در سی‌شارپ، فضاهای نام روشی برای گروه‌بندی کلاس‌ها و ساختارهای مرتبط هستند. استفادهٔ صحیح از Namespace به ساختاردهی بهتر کد کمک می‌کند و از برخورد نام‌ها (Name Collision) جلوگیری می‌نماید. - LINQ (Language Integrated Query)
یک ویژگی منحصربه‌فرد در سی‌شارپ که امکان انجام عملیات پرس‌وجو روی مجموعه داده‌ها (List، Array و حتی دیتابیس) را با سینتکس شبیه به SQL یا متدهای زنجیره‌ای فراهم می‌کند. LINQ کدنویسی عملیات مرتبط با داده را بسیار مختصر و قابل‌فهم می‌کند. - Properties
پراپرتی‌ها در واقع متدهای متصل به هم هستند (get و set) که برای دسترسی کنترل‌شده به فیلدهای خصوصی کلاس استفاده می‌شوند. به این شکل، شما می‌توانید منطق اعتبارسنجی یا پردازش اضافی را هنگام خواندن یا نوشتن مقدار فیلدها اعمال کنید. - Event و Delegate
مکانیزمی برای پیاده‌سازی الگوی رویداد-مشترک (Observer Pattern) در سی‌شارپ است. Delegate نوعی اشاره‌گر به متد است که به کمک آن می‌توان رویدادها را مدیریت کرد. وقتی رویدادی رخ می‌دهد، لیستی از متدهای مرتبط فراخوانی می‌شوند.
با یادگیری سی‌شارپ و درک مفاهیم پایه‌ای آن، می‌توانید طیف وسیعی از نرم‌افزارها از برنامه‌های دسکتاپ گرفته تا بازی‌های رایانه‌ای با موتور Unity و وب‌سایت‌های ASP.NET ایجاد کنید.
جمع‌بندی
برنامه‌نویسی دنیای وسیع و هیجان‌انگیزی است که در آن، مفاهیم پایه و پیشرفته در کنار هم کاربرد پیدا می‌کنند. در این مقاله، تلاش کردیم مجموعه‌ای جامع از اصطلاحات رایج را در سطوح مختلف پوشش دهیم تا بتوانید برای شروع یادگیری یا ارتقای دانش برنامه‌نویسی خود مرجعی داشته باشید. از مفاهیم پایه مانند متغیرها و حلقه‌ها گرفته تا مباحث تخصصی مانند نخ‌ها و همزمانی، همه در کنار اصطلاحات مرتبط با زبان‌های محبوبی چون اسکرچ، پایتون، جاوا و سی‌شارپ معرفی شدند.
در پایان، به یاد داشته باشید که برنامه‌نویسی تنها حفظ اصطلاحات نیست، بلکه نیازمند تمرین و پیاده‌سازی مستمر است. پس از آشنایی با هر یک از این مفاهیم، حتماً تلاش کنید با ساخت پروژه‌های کوچک و شخصی یا تمرین‌های آنلاین، دانش خود را تثبیت کنید. با ادامهٔ این مسیر، به‌تدریج مهارت و اعتمادبه‌نفس بیشتری به‌دست خواهید آورد و می‌توانید پروژه‌های پیچیده‌تری را در دنیای برنامه‌نویسی به انجام برسانید. موفق باشید
