مهارت حل مسئله چیست؟

مواجه شدن با مشکلات و مسائل، ما را آزرده خاطر می کنند. با این وجود چرا برخی از خانواده ها کودکان خود را در معرض مشکلات قرار می دهند؟ در صورت سپردن وظایف به کودکان تا چه حد باید در انجام وظیفه به آنها کمک کنیم تا اعتماد به نفس کودکان را تحت تاثیر قرار ندهد؟

تعریف دقیق “حل مسئله” چیست؟

تعریف دقیق حل مسئله (بر اساس سازمان ASQ) در 4 گام خلاصه می شود که عبارتند از:

• تایید وجود مسئله
• تعیین دلیل رخ دادن مسئله
• شناسایی، اولویت بندی و به کارگیری گزینه های متعدد برای رسیدن به راه حل
• اجرای راه حل (راه حلی که برگرفته از استدلال های منطقی باشد)

بنابر الگوریتم ذکر شده، حل مسئله تنها در یافتن راه حل خلاصه نمی شود؛ بلکه باید از 4 گام به صورت متوالی پیروی کرد تا به راه حل رسید. همانطور که می بینید پروسه بدست آوردن راه حل و از پای درآوردن مسئله بسیار ساده نیست. در ابتدا باید وجود مشکل را پذیرفت و آن را درست تشخیص داد. بعد از این کار باید به سمت فهم و درک مشکل گام برداشت. منظور از درک کردن مشکل این است که کودک مراحل تجزیه، تحلیل و شناسایی مسئله  را به خوبی هضم کند. بعد از اینکه وجود مشکل از طرف کودک تایید شد و کودک توانست مشکل را هضم کند؛ سپس نوبت پیروی از گام های بعدی فرا می رسد.

مهارت حل مسئله چیست؟

مهارت حل مسئله بر خلاف نظر عموم (که فکر می کنند یک مهارت واحد است)، به مجموعه ای از مهارت ها گفته می شود که انسان (کودک) در حین رویارویی با مشکل از آنها کمک می گیرد. خلاقیت، تفکر تحلیلی، استدلال منطقی، مهارت های تصمیم گیری، مهارت های تعاملی و ارتباطی، تفکر چند بُعدی و ابتکار عمل، چند نمونه از مهارت های حل مسئله محسوب می شوند که کودک در حین مواجه شدن با مشکل، از آنها استفاده می کند. گاهی اوقات برای حل مسئله ممکن است از همه این توانایی ها استفاده کنید(در برخی موارد نیز بکارگیری 2 یا 3 مهارت برای رسیدن به راه حل کافیست). در واقع استفاده از همه ی مهارت ها یا تعدادی از آنها(مهارت هایی که در بالا ذکر شد)، به موقعیت و نوع مشکل بستگی دارد.

در واقع با تقویت مهارت حل مسئله کودکان، آنها را برای رویارویی با مشکلات و چالش های آینده، آماده می کنید. با این کار آنها می توانند قاطعانه تصمیم بگیرند و بر نحوه استنتاج و استدلال منطقی خود مسلط شوند. همچنین با تقویت مهارت حل مسئله، آن ها راحت تر می توانند با همکاران و دوستان خود تعامل داشته باشند. از طرف دیگر هر چه این مهارت در کودک تقویت شود؛ او یاد می گیرد که در مواجه شدن با مشکل، آن را به بخش های قابل کنترل و ساده تر تقسیم کند(در این حالت کودک به جای حل یک مسئله کلی، با چند مسئله جزیی که حل آن ها ساده تر است؛ روبرو می شود). توجه داشته باشید که تنها با تمرین کردن و ممارست می توانید مهارت حل مسئله کودک خود را تقویت کنید.

در این مسیر دو نوع مشکل وجود دارد؛ مشکلاتی که به صورت طبیعی بوجود آمده اند و مشکلاتی که به صورت مصنوعی(مشکلات عمدی) رخ داده اند. در این مقاله به بررسی نوع دوم مشکلات(مشکلات عمدی) می پردازیم.

در ادامه فهرستی از فعالیت ها موثر برای تقویت مهارت حل مسئله را بیان می کنیم.

تقویت مهارت حل مسئله با ایجاد مشکلات عمدی

مقالات گوناگون و معتبری در زمینه کودکان (مخصوصا در زمینه تقویت مهارت حل مسئله در کودکان) منتشر شده است که مطالعه آنها توسط والدین، امری ضروری به حساب می آید. همچنین بسیاری از کارشناسان متخصص در حوزه رشد کودک، اصرار دارند که کودکان خود را با مشکلات عمدی(مشکلاتی که توسط والدین برنامه ریزی شده اند و قابل کنترل می باشند) رو به رو کنید. در ضمن آن ها را تشویق کنید تا با پیدا کردن راه حل مناسب، مسئله پیش رو را حل کنند. حال سوال پیش می آید که آیا پیدا کردن راه حل مسئله توسط کودک، برای او ثمراتی در پی دارد یا اینکه این فرایند(رویارویی کودک با مشکلات و مسائل عمدی) فقط کودک را تحت فشار های بی مورد قرار می دهد؟

حتی بچه‌های 3 ساله هم می‌توانند مشكلات خود را حل كنند، آن‌ها مشكلات مهمی نخواهند داشت زیرا هنوز به مدرسه نمی‌روند یا به تنهایی با زندگی سر و كار ندارند، اما حداقل هنگام بازی با اسباب بازی‌هایشان در منزل یا در مهد کودک چگونگی حل مشكلات را یاد می‌گیرند.

در اینجا چند نکته وجود دارد که به شما کمک می‌کند مهارت‌های حل مسئله فرزند خود را توسعه دهید:

با کودک خود بلند بلند فکر کنید.

کودکان همیشه می‌گویند که اعمال شما بلندتر از کلمات‌تان صحبت می‌کنند و این دقیقاً همان چیزی است که شما باید انجام دهید مخصوصاً وقتی به کودک خود چیزی را می‌آموزید. بچه‌ها تمایل دارند از آنچه والدین، ​​دوستان و اعضای خانواده خود انجام می‌دهند تقلید و پیروی کنند؛ بنابراین برای اینکه به آن‌ها چیزی یاد بدهید، ابتدا باید این کار را انجام دهید. هنگامی که کودکان با مشکلی روبرو هستند، سعی کنید در مورد آن مسئله با صدای بلند با کودک خود صحبت کنید.

اینکه در حال حاضر آن‌ها چه می‌توانند بکنند؟ آنچه آنها نمی‌توانند انجام دهند چیست؟ و حتی با آن‌ها درباره نتایج ممکن نیز صحبت کنید. در حالی که این کار را انجام می‌دهید، سعی کنید از مدل‌های حل مسئله که اخیراً ممکن است به آن‌ها آموزش داده باشید استفاده کنید، بنابراین آن‌ها می‌توانند این افکار و مدل‌ها را به هم پیوند دهند و بدانند چگونه از آن‌ها برای حل مسئله استفاده کنند.

آزمون و خطا را به آنها بیاموزید.

آموزش مهارت آزمون و خطا به کودکان نکته مهمی است که والدین گاهی اوقات آن را نادیده می‌گیرند. شما باید به کودکان خود بیاموزید که نه تنها تمام راه حل‌هایی که در ذهن خود دارند ممکن است جواب مسئله آن‌ها باشد، بلکه بایستی یک به یک این راه حل‌ها را امتحان کنند و قبل از رفتن به مورد بعد از بی‌نتیجه بودن مورد انجام شده اطمینان حاصل نمایند و همین طور به پیش بروند.
در این مرحله، مهم است كه به كودك خود یاد بدهید كه افراد اشتباه می‌كنند و همچنین به آن‌ها بیاموزید كه راه حلی را كه به نظر آن‌ها بهترین راه حل است را انتخاب كنند؛ و اگر نتیجه نداد به سراغ راه حل بعدی بروند و به همین ترتیب ادامه دهند تا زمانی که موفق به حل آن شوند.

داستان‌های مرتبط به حل مسئله را با آن‌ها بخوانید.

یکی از راه‌های جالب برای توسعه مهارت حل مسئله فرزندان‌تان، خواندن برخی از داستان‌های مرتبط به حل مسئله با آن‌هاست. چنین داستان‌هایی به بچه‌های شما ایده نمی‌دهد که چگونه با موقعیت‌هایی که ممکن است در زندگی روزمره آن‌ها روبرو شوند کنار بیایند، بلکه آن‌ها به خود داستان علاقه‌مند شده و در این مورد از آن الهام خواهند گرفت. همچنین مهم است که وقتی می‌خواهید به کودک خود چیزی بیاموزید خلاق باشید زیرا هر وقت این کار را از طریق چیزی که او دوست دارد انجام می‌دهید، روند یادگیری را بسیار آسان می‌کنید.

پیامدهای طبیعی تصمیمات آن‌ها را مجاز کنید.

همانطور که در بالا ذکر کردیم، کودکان باید درک کنند که ممکن است آزمون و خطا در مورد راه حل‌های ذهنی آن‌ها اتفاق بیفتد، آن‌ها ممکن است شکست بخورند و باید بیاموزند که یکبار دیگر تلاش کنند. اجازه دادن به عواقب طبیعی نیز ممکن است این نکته را کامل کند، یعنی علاوه بر اینکه باید به کودکان فرصت تصمیم‌گیری داده شود، بلکه آن‌ها باید بدانند که برخی از انتخاب‌هایی که انجام می‌دهند ممکن است عواقب منفی به همراه داشته باشد.

آنها را به بازی های خلاقانه تشویق کنید.

بچه ها اکثر مهارت‌های خود را از طریق انجام بازی‌ها یاد می‌گیرند، بنابراین سعی کنید در این مورد بر بازی‌های مختلف آموزشی مانند بلوک‌های ساختمانی، لگو و غیره سرمایه گذاری کنید و به آن‌ها این فرصت را بدهید تا کارهای خود را انجام دهند و ببینند تخیلات‌شان آن‌ها را تا کجا به پیش می‌برد.

بازی‌هایی که به بچه‌ها فرصت خلاقیت بیشتری می‌دهد، به آن‌ها کمک می‌کند تا مشکلات‌شان را حل کنند و به ذهن آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا با آنچه در دست دارند، در تلاش برای رسیدن به مقصد پیشقدم شوند.

نکته مهم دیگر این است که وقتی به بچه‌هایتان فرصت می‌دهید تا از طریق انجام بازی‌های مختلف مهارت‌های لازم را پیدا کنند این است که مطمئن شوید بازی‌هایی که ارائه می‌دهید چالش کافی برای آن‌ها را به همراه خواهد داشت.

وب سایت های تعاملی یا بازی های آنلاین

یکی بهترین راه ها برای تقویت مهارت حل مسئله کودک، آشنا کردن آن با بازی های دیجیتالی است. منظور از بازی های دیجیتالی، بازی هایی هستند که باعث تقویت مهارت هایی همچون خلاقیت، استدلال تحلیلی، تفکر چند بُعدی می شوند. این بازی ها به عنوان یک فعالیت سرگرم کننده برای کودک تلقی می شوند(نه یک وظیفه جهت تقویت مهارت حل مسئله)؛ به همین دلیل پذیرش آن از سوی کودک راحت تر صورت می گیرد. در ادامه به بررسی 3 سایت(یا بازی) می پردازیم که مهارت های حل مسئله را بواسطه بازی های تعاملی و دیجیتال تقویت می کنند.

the problem site : این سایت در نگاه اول بسیار قدیمی و ناکارآمد به نظر می رسد. با این حال بازی ها و فعالیت های بسیار استانداردی در خود جای داده است. همچنین هدف بازی ها بسیار واضح و مشخص به کودک نشان داده می شوند. اما اینطور فکر نکنید که بازی ها بسیار آسان و ساده طراحی شده اند. برای مثال در بازی Word Funnel (بازی ای که در دسته بندی Word قرار گرفته است) برای یک بزرگسال نیز عبور از مرحله دوم کار نسبتا دشواری محسوب می شود. اگر به بازی های متنوع و ساده(در عین حال چالشی) علاقه مند هستید؛ این سایت می تواند شما و فرزندانتان را ساعت ها سرگرم کند. در این سایت حدود 50 بازی با 5 سبک مختلف قرار گرفته شده است. موضوعات و اهداف هر بازی نیز متنوع و غیر تکراری می باشند.

PBS Kids Problem Solving : این سایت نیز تقریبا مشابه سایت The Problem می باشد. برای مثال در بازی Odd Squad’s Code Breaker کودک باید دنباله اعداد(که از یک الگو خاص پیروی می کنند) را کامل کند. در واقع ماهیت این بازی تقویت مهارت های ریاضی است. بازی The Cat in the Hat’s Corn Maze یک معمای ماز است که کودک باید به یک گربه کمک کند تا بتواند معمای ماز را حل کند و از آن خارج شود. این بازی به استراتژی و تجسم نیاز دارد. اگر کودک شما از طرفداران شبکه PBS Kids است و یا اینکه شخصیت های رنگارنگی که در بازی وجود دارد را می شناسد؛ این سایت بسیار کمک کننده خواهد بود.

Magic squares : اجازه ندهید تا راه اندازی ساده بازی شما را گول بزند. برخلاف راه اندازی ساده، این بازی بسیار پیچیده و هوشمندانه می باشد. این بازی به این صورتی طراحی شده است که باید اعداد داده شده را به نحو صحیحی درون شبکه های مربعی(که معمولا از یک مربع 3×3 تشکیل شده است) قرار دهید. در واقع باید اعداد داده شده را طوری در مربع ها قرار دهید که مجموع اعداد در سطر، ستون و قطر های مربع با هم یکسان شوند. این بازی فقط مختص مربع های 3×3 نیست و شما می توانید این بازی را بر روی مربع های 7×7 یا 8×8 یا … نیز امتحان کنید. این بازی ممکن است ساده بنظر برسد اما اینگونه نیست و ذهن کودک و حتی بزرگسال را نیز بسیار درگیر می کند. اگر کودک شما به پازل اعداد علاقه مند است، این بازی برای او بهترین سرگرمی می باشد.

کد نویسی یا برنامه نویسی کامپیوتر

اگر درباره کد نویسی اطلاعات داشته باشید؛ می دانید که کدنویسی عبارتند از نوشتن الگوریتم و راه حلی خاص که کامپیوتر با پیروی از آن به یک نتیجه مطلوب برسد. اگر کد بدون مشکل باشد و به درستی نوشته شده باشد؛ کامپیوتر آن را بدون خطا اجرا می کند و نتیجه مطلوب را نیز نشان می دهد. اما اگر در کد اشکالاتی وجود داشته باشد؛ کامپیوتر از اجرای کد ناتوان می ماند. اگر این مشکل رخ دهد؛ برنامه نویس مسئول این کار است و باید اشکال خود را شناسایی کند تا با برطرف کردن آن، نتیجه مطلوب حاصل شود. در واقع اساس کار کدنویسی، تقویت مهارت حل مسئله است. اولین کاری که باید انجام دهید این است که بفهمید چه چیزی از کامپیوتر می خواهید .(چه نتیجه مطلوبی مدنظر شما است) پاسخ به این سوال، کمک می کند تا نگارش کد به راحتی انجام شود. برای نگارش کد باید قواعد زبان برنامه نویسی را کامل آموزش دیده باشید. به عنوان مثال باید بدانید که در محیط کامپایلر برای بیان جذر یک عدد، از چه اصطلاح یا علامت هایی استفاده کنید. بعد از نگارش درست کد باید آن را اجرا کنید تا متوجه وجود باگ و اشکالات آن بشوید. بعد از آن باید مشکل و دلیل خطا دادن کامپایلر را برطرف کنید تا نتیجه نهایی بر روی مانیتور شما ظاهر شود. اکثر روش های تقویت مهارت حل مسئله مانند آزمون و خطا ، تفکر خلاقانه ، مواجهه با شکست و … در کدنویسی گرد هم آمده اند و به همین دلیل کودکانی که کد نویسی را یاد می گیرند، مهارت حل مسئله آنها افزایش می یابد.

برنامه نویسی کودکان باعث می شود تا مواجه شدن کودک با مشکلات، بررسی اشکال، رفع اشکال و بوجود آمدن نتیجه مطلوب برای کودک به یک امر عادی و تحقق پذیر تبدیل می شود. این دید باعث می شود تا در زندگی نیز برای رسیدن به نتیجه مطلوب، تلاش کنند و هیچ گاه در برابر مشکلات تسلیم نشوند.(همواره با مشکلات مقابله کنند تا به یک نتیجه مطلوب برسند)

تاثیر برنامه نویسی در مهارت حل مسئله

امروزه برای شناسایی کودکان علاقمند به برنامه نویسی کمپین ها و دوره های مختلفی در حال برگزاری است . از نمونه های جهانی آن می توان به کمپین hour of code (مقدمه ای یک ساعته برای آشنایی با مبانی علم کامپیوتر) اشاره کرد که توسط سایتی با همین اسم برگزار می شود . برای آشنایی بیشتر با این کمپین به این سایت مراجعه کنید . اما تلاش آکادمی یاسان در کشف استعداد های برنامه نویسی و تقویت مهارت های نرم کودکان مانند مهارت حل مسئله همزمان با آموزش برنامه نویسی به آنهاست ؛بنابراین دوره ی رایگان آکادمی یاسان را ترتیب دادیم تا کودکان بدون هیچ دغدغه حاشیه ای در آنها شرکت کنند و با مقدمات برنامه نویسی آشنا شوند . در صورتی که به علاقه ی کودک خود به برنامه نویسی پی بردید می توانید کودک خود را در دوره های اختصاصی زبان های برنامه نویسی اسکرچ ، اپ اینونتور و … ثبت نام کنید .

جدول اعداد(سودوکو) و کلمات متقاطع

اگرچه ماهیت سودوکو و مربع های جادویی(magic squares) یکسان است اما نحوه چیدمان و هدف آن ها تا حدودی متفاوت است. سودوکو معمولا از 81 مربع کوچک (9مربع 3×3) تشکیل شده است. همچنین در مربع های جادویی بازی به گونه ای بود که باید مجموع اعداد داده شده در سطرها، ستون ها و قطر ها یکسان می شد. اما در سودوکو باید تمام سطر ها، ستون ها و همچنین مربع های 3×3 از اعداد غیر تکراری 1 تا 9 تشکیل شده باشند. در سودوکو چند عدد توسط طراح، درون تعدادی از مربع های جدول قرار می گیرند که شما بر اساس این اعداد باید پازل را حل کنید. توجه داشته باشید که شما نمی توانید این اعداد را تغییر دهید. برای مثال اگر عدد 3 در ردیف دوم و ستون پنجم قرار گرفته باشد؛ شما نمی توانید از عدد 3 در کل ستون پنجم و کل ردیف دوم استفاده کنید.

همانطور که می بینید این بازی مهارت حل مسئله کودک شما را تقویت می کند. استدلال منطقی، اولویت بندی، انتخاب عدد مناسب، شناسایی الگو، یادگیری ریاضیات، تصمیم گیری برای انتخاب عدد مناسب و… مواردی هستند که کودک در طی بازی باید از آنها استفاده کند. کارشناسان و متخصصین کودک بر این باورند که سودوکو باید چالشی و در عین حال استاندارد باشند . (تنها در این صورت پرداختن به سودوکو می تواند مهارت حل مسئله کودک را بکار بگیرد)

بازی لگو یا خانه سازی

بازی کردن با لگو می تواند مهارت حل مسئله کودک شما را افزایش دهد. مهم نیست که کودک از الگو ها استفاده می کند یا اینکه به اختیار خود لگو ها را روی هم قرار می دهد؛ در هر دو صورت ذهن و مهارت های او به چالش کشیده می شوند. سازه های موجود در لگو، پازل های سه بعدی هستند که کودک باید طبق الگو آن ها را به هم متصل کند تا شکل نهایی بوجود بیاید. در این بازی تجسم فضایی، مهارت های حرکتی، پشتکار، دقت به جزئیات، روحیه آزمون و خطا کودک تقویت می شود.

خیلی از افراد بر این باورند که با داشتن الگو، به راحتی می توان لگو را حل کرد. توجه داشته باشید که قرار دادن هر لگو در جای مناسب خودش، چیزی فراتر از الگوبرداری می باشد. اگر این بازی به راحتیِ پیروی کردن از یک الگو به نتیجه می رسید، همه می توانستند آن را به سرانجام برسانند؛ در صورتی که برخی از کودکان قادر به حل آن نیستند.

اگر کودک شما به خانه سازی و قرار دادن اجسام روی هم علاقه نشان می دهد. خرید یک بازی لگو می تواند او را هیجان زده کند. همچنین سعی کنید در انجام این بازی با او همراه شوید.

نتیجه گیری

در نهایت، حل مسئله مهارتی است که همه ما از آن برخوردار هستیم. همه ما قادر هستیم تا یک موقعیت را تجزیه و تحلیل کنیم. علت وقوع مشکل را بیابیم و از هر منابعی که در دسترس داریم؛ برای پیدا کردن راه حل استفاده کنیم. اینکه مهارت حل مسئله چقدر پیشرفت می کند و توسعه می یابد به مسائل گوناگونی(که مهمترین آن والدین و خانواده است) وابسته است. بهترین زمان برای آشنایی کودکان با راه های تقویت حل مسئله، دوران پیش دبستانی می باشد. اگر این فرایند را کمی زودتر شروع کنید نیز می تواند بهتر باشد.

سعی کنید در زمینه تقویت مهارت حل مسئله کودک بسیار سخت گیری نکنید. گاهی اوقات اشکالی ندارد که کودک به انجام کار های ساده و معمولی(غیر از فعالیت هایی که به تقویت مهارت حل مسئله او کمک می کند) بپردازد. در واقع تعادل مهمترین کلید برای تقویت مهارت های فرزندان می باشد که هر خانواده با آن را همواره در نظر داشته باشد.